Twierdze i zespoły fortyfikacyjne są istotnym elementem krajobrazu kulturowego Polski. Tą zasadą kierował się kolega Michał Spława-Nejman inicjator tejże odznaki krajoznawczej. Był członkiem KTM „PRZEMYSŁAW” w Poznaniu, wieloletni członek i wiceprzewodniczący KTM ZG PTTK, Przodownik TM, Instruktor Szkolenia Kadry Turystyki Motorowej. W trudnym okresie dla turystyki motorowej dał z siebie wszystko aby utrzymać rangę tejże. Zmarł 23 listopada 2001 roku.

Dla uczczenia pamięci tego zasłużonego działacza uhonorowanego wieloma odznaczeniami polecamy Wam zweryfikowany i zmodyfikowany regulamin odznaki aby jej zdobywanie było wspomnieniem kolegi Michała.

Twierdze i zespoły fortyfikacyjne są istotnym elementem krajobrazu kulturowego Polski. Znaczna ich część zlokalizowana jest w otwartych przestrzeniach środowiska naturalnego o wybitnych walorach przyrodniczych. W Polsce jest blisko 30 podziemnych obiektów dostosowanych dla ruchu turystycznego. Mają one różny charakter i pochodzenie. Wszystkie są atrakcyjne turystycznie, niepowtarzalne i unikalne. Zwiedzanie podziemnych tras dostarcza nie tylko poczucia przygody, ale może być także bardzo praktyczne, pouczające lekcje przyrody i historii. Każda z nich ma swoje tajemnice, legendy, duchy, gnomy i skrzaty a także żywych mieszkańców.

W celu poznania tych walorów krajoznawczych Komisja Turystyki Motorowej Zarządu Głównego PTTK, wprowadza dla szerokich mas turystów /nie tylko zmotoryzowanych/ odznakę turystyczno-krajoznawczą pod nazwą: „Szlakiem Fortyfikacji i Podziemi”.

1. Odznaka „Szlakiem Fortyfikacji i Podziemi” jest odznaką krajoznawczą, trzystopniową o jednakowym wzorze dla wszystkich stopni, wykonaną z tworzywa sztucznego na euroklipsie. Okrągłą o średnicy 4 cm W części centralnej panorama schronów bojowych na stoku. Stopnie różnią się kolorami emalii obwódki odznaki.
   • Stopień pierwszy – brązowy ma niebieską obwódkę
   • Stopień drugi – srebrny ma zieloną obwódkę
   • Stopień trzeci – złoty ma czerwoną obwódkę
   • Stopień honorowy – ma białą obwódkę
     Na obwódce - otoku odznaki w górnej części napis: Komisja Turystyki Motorowej ZG PTTK, na obwódce - otoku odznaki w dolnej części napis: Szlakiem Fortyfikacji i Podziemi.
2. Odznakę zdobywa się w kolejności stopni. Czas zdobywania odznaki jest nieograniczony. Warunkiem zdobywania kolejnych stopni jest potwierdzenie zwiedzenia odpowiedniej ilości obiektów.
3. Turysta ubiegający się o odznakę prowadzi „Dzienniczek zwiedzania” w dowolnej formie, w którym gromadzi potwierdzenia obiektów w postaci:
   • pieczątki – stempla zwiedzanego obiektu,
   • pieczątki miejscowości w której obiekt jest położony,
   • pieczątki pobliskiej /sąsiedzkiej/ miejscowości, w przypadku braku możliwości potwierdzenia obiektu w którym obiekt jest położony,
   • krótkiego opisu zwiedzanego obiektu,
   • potwierdzenia zwiedzania przez opiekuna grupy, przewodnika turystycznego, przodownika turystyki kwalifikowanej itp.
4. Odznakę mogą zdobywać wszyscy turyści, którzy ukończyli 8 lat (wyłącznie pod opieką osób dorosłych).
5. Obiekty zwiedzane podczas zdobywania jednego stopnia odznaki, nie mogą być powtarzane w trakcie zdobywania następnych stopni.
6. Nadwyżka zwiedzonych obiektów w danym stopniu odznaki zostaje zaliczona na wyższy stopień odznaki.
7. W miejscowości, w której znajduje się kilka fortyfikacji, do poszczególnych stopni odznaki uznaje się jeden obiekt fortyfikacyjny na każdy stopień.
8. Zespołem Weryfikacyjnym oraz dystrybutorem odznaki jest Oddział Wojskowy PTTK w Chełmie, ul. Lubelska 139d/15, 22-109 Chełm 6, tel. 0825655967 mobile 507324323.
9. W celu przyznania odznaki należy „Dzienniczek zwiedzania” przesłać do Zespołu Weryfikacyjnego. Do przesyłki należy dołączyć zaadresowaną kopertę zwrotną wraz ze znaczkiem pocztowym na list polecony (wykupienie odznaki nie jest obowiązkowe).
10. Zespół Weryfikacyjny odsyłając zainteresowanym „Dzienniczek zwiedzania” z potwierdzeniem przyznaniem odznaki wysyła jednocześnie odznakę za pobraniem pocztowym.
11. Odznakę można zdobywać równocześnie z innymi odznakami turystyki kwalifikowanej i odznakami krajoznawczymi.
12. Odznaka posiada stopień honorowy, który może zostać nadany osobom – fizycznym i prawnym, za duże zasługi i osiągnięcia na forum krzewienia wiedzy dotyczącej fortyfikacji i podziemnych tras turystycznych.
13. Interpretacja wymagań niniejszego regulaminu należy do Zespołu Weryfikacyjnego Oddziału Wojskowego PTTK w Chełmie.
14. Wykaz obiektów wymaganych na odznaki wszystkich stopni jest zamieszczony w niniejszym regulaminie wg podziału na województwa.

1. Województwo Dolnośląskie

• TW – Głogów
• TW - Kłodzko
• TW – Srebrna Góra
• FS – Miłoszewo - Podziemna fabryka,
• FS – Jelenia Góra - Schrony pod miastem,
• FS – Sieniawka - Podziemna fabryka,
• MW – Jawor - Muzeum Wojskowe,
• MW – Jelenia Góra - Skansen uzbrojenia WP,
• MW – Legnickie Pole - Muzeum Wojskowe,
• MW – Świdnica - Muzeum Wojskowe,
• MW – Wrocław - Muzeum Wojskowe,
• TP – Głuszyca - Kompleks „Osówka”,
• TP – Jelenia Góra - Schrony pod miastem,
• TP – Kletno - Jaskinia Niedźwiedzia,
• TP – Kletno - Była kopalnia uranu,
• TP – Kłodzko - Podziemny „Labirynt” twierdzy,
• TP – Kowary - Była kopalnia uranu,
• TP – Nowa Ruda - Muzeum Górnictwa,
• TP – Walim - Kompleks „Rzeczka”,
• TP – Wałbrzych - Kopalnia „Julia”,
• TP – Złotoryja - Była kopalnia złota,
• TP – Złoty Stok - Była kopalnia złota,

2. Województwo Kujawsko-Pomorskie.

• TW – Chełmno,
• TW – Grudziądz,
• TW – Toruń
• FS – Bydgoszcz - Schrony plot. „ZACHEMU”,
• FS – Bydgoszcz - Schrony „Przedmoście Bydgoszcz”,
• MW – Toruń - Muzeum Wojskowej Służby Polek, ul. Podmurna 93
• MW – Bydgoszcz - Muzeum tradycji POW,
• MW – Golub-Dobrzyń - Muzeum Wojskowe,
• MW – Grudziądz - Muzeum Wojskowe,
• MW – Szubin - Muzeum Wojskowe,
• MW – Toruń - Muzeum Wojskowe,
• TP – Grudziądz - Cytadela,
• TP – Toruń - Fort IV – St. Żółkiewski,
• TP – Toruń - Fort XIII – K. Kniaziewicz,

3. Województwo Lubelskie.

• TW – Dęblin
• TW – Zamość
• FS – Kobylany, Lebiedziew, Łobaczew Duży, Terespol, Murawiec-Żuki, Kolonia Dobratycze - forty twierdzy Brześć
• LU – Roztocze - Linia Mołotowa,
• MW – Dęblin - Muzeum Wojskowe,
• MW – Kraśnik - Muzeum 24 pułku ułanów,
• MW – Lublin - Muzeum Wojskowe,
• MW – Tomaszów Lub. - Muzeum Wojskowe,
• MW – Wola Gułowska - Muzeum Kleberczyków,
• MW – Zamość - Muzeum „Arsenał” – ekspozycja plenerowa oręża ul. Podgroble,
• TP – Chełm - Chełmskie Podziemia Kredowe,

4. Województwo Lubuskie.

• TW – Kostrzyn nad Odrą
• LU – Kaława - Międzyrzecki Rejon Umocniony (MRU),
• FS – Cigacice - Linia Fortyfikacyjna n/Odrą,
• FS – Krzystkowice - Podziemna fabryka,
• FS – Przewóz - Podziemna fabryka,
• FS – Świdnica - Schrony przeciwlotnicze,
• FS – Świerków - Podziemna fabryka,
• FS – Zasieki - Podziemna fabryka,
• MW – Drzonów - Muzeum Wojskowe,
• MW – Dobiegniew - Muzeum Wojskowe,
• MW – Krosno Odrzańskie - Muzeum Wojskowe,
• MW – Międzyrzecz - Muzeum Wojskowe,
• MW – Witnica - Muzeum Chwały Oręża Polskiego,
• MW – Żagań - Muzeum Wojskowe,
• TP – Kaława - Podziemna trasa MRU,
• TP – Boryszyn - Pętla Boryszyńska na MRU,

5. Województwo Łódzkie.

• FS – Jeleń k/Tomaszowa - Schron kolejowy,
• FS – Konewka k/ Spały - Schron kolejowy,
• FS – Sieradz - Schrony n/Wartą,
• FS – Sochaczew - Niemieckie fortyfikacje z 1944r,
• MW – Krośniewice - Muzeum Wojskowe,
• MW – Kutno - Muzeum bitwy n/Bzurą,
• MW – Łódź - Muzeum Tradycji Niepodległościowych i Oddział Radogoszcz.
• MW – Piotrków Trybunalski - Muzeum Wojskowe,
• MW – Polichno - Muzeum Wojskowe,
• MW – Sochaczew - Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Bitwy n/Bzurą,
• MW – Tomaszów Mazowiecki - Skansen Rzeki Pilicy – ekspozycja pojazdów militarnych.

6. Województwo Małopolskie.

• TW – Kraków
• MW – Chochołów - Muzeum Wojskowe,
• MW – Dębno - Muzeum Wojskowe,
• MW – Dołęga - Muzeum Wojskowe,
• MW – Kraków - Muzeum Lotnictwa Polskiego,
• MW – Miechów - Muzeum Wojskowe,
• MW – Tarnów - Muzeum Wojskowe,
• TP – Bochnia - Kopalnia Soli,
• TP – Jerzmanowice - Jaskinia Nietoperzowa,
• TP – Kraków - Smocza Jama,
• TP – Wieliczka - Kopalnia Soli,
• TP – Wierzchowice - Jaskinia Wierzchowska.

7. Województwo Mazowieckie.

• TW – Nowy Dwór Mazowiecki - Modlin,
• TW – Warszawa
• FS – Beniaminów - Fort rosyjski z 1910 roku,
• FS – Kruszyna - Schrony bojowe poniemieckie (obóz jeniecki)
• FS – Legionów - Fort rosyjski „Władymir”,
• FS – Lesiów-Stoki - Schrony poniemieckie,
• FS – Łomża/Piątnica - Forty przedmościa,
• FS – Łomża/Nowogród - Schrony bojowe z 1939 roku
• FS – Mława - Schrony bojowe z 1939 roku,
• FS – Pionki (okolice) - Schrony – magazyny prochu fabryki „PRONIT”
• FS – Zajezierze - Fortyfikacje na lewym brzegu Wisły
• MW – Legionowo - Muzeum Wojskowe,
• MW – Liw - Muzeum Wojskowe,
• MW – Mniszew - Skansen bojowy WP,
• MW – Ostrołęka - Muzeum Wojskowe,
• MW – Sochaczew - Muzeum Wojskowe,
• MW – Studzianki Pancerne - Muzeum Wojskowe,
• MW – Warka - Muzeum Wojskowe,
• MW – Warszawa - Muzeum Wojska Polskiego,
• MW – Warszawa - Muzeum Wojska Polskiego w Forcie Czerniakowskim,
• MW – Warszawa - Muzeum Niepodległości,
• MW – Warszawa - Muzeum im. gen. Sikorskiego,
• MW – Warszawa - Cytadela,
• MW – Warszawa - Muzeum Kolejnictwa - pociąg pancerny
• TP – Warszawa - W fortach twierdzy Warszawa.

8. Województwo Opolskie.

• FS – Stary Grodków - Umocnienia dawnego lotniska,
• MW – Góra Św. Anny - Muzeum Wojskowe,
• MW – Leśnica - Muzeum Czynu Powstańczego,
• MW – Łambinowice - Muzeum Wojskowe,
• MW – Opole - Muzeum Wojskowe,

9. Województwo Podkarpackie.

• TW – Przemyśl
• LU – Przemyśl - wzdłuż obecnej granicy z Ukrainą - Linia Mołotowa,
• SF – Dybawka - Obiekty fortyfikacyjne,
• SF – Krasiczyn - Obiekty fortyfikacyjne,
• SF – Łuczyce - Obiekty fortyfikacyjne,
• SF – Medyka - Obiekty fortyfikacyjne,
• SF – Siedliska - Obiekty fortyfikacyjne.
• SF – Stępina – Cieszyna gm. Frysztak - Zespół niemieckich schronów z okresu II w.św.
• SF – Żarnowa k/Strzyżowa - Niemiecki podziemny kolejowy schron dla pociągu sztabowego,
• MW – Dukla - Muzeum Wojskowe,
• MW – Gorlice - Muzeum Wojskowe,
• MW – Łańcut - Muzealna ekspozycja pamiątek 10 Pułku Strzelców Konnych,
• TP – Rzeszów - Trasa turystyczna pod rynkiem starego miasta.

10. Województwo Podlaskie.

• TW – Osowiec - Kompleks wojskowy,
• LU – Augustów - Polski odcinek umocniony (z 1939r.)
• LU – Lipsk n/Biebrzą - Fragmenty linii Mołotowa (grodzieński, osowiecki, zambrowski rejon umocniony),
• LU – okolice Drohiczyna, Siemiatycz, Mielnika, Niemirowa - Brzeski rejon umocniony,
• LU – Nowogród - Polski odcinek umocniony (z 1939r.)
• LU – Łomża - Polski odcinek umocniony (z 1939r.)
• LU – Osowiec - Polski odcinek umocniony (z 1939r.)
• LU- Wizna - Polski odcinek umocniony (z 1939r.)
• FS – Góra Strękowa k/Wizny - Pole bitwy z umocnieniami z 1939r.,
• FS – Kolno - Schrony „Linii Mołotowa”,
• FS – Lipsk n/Biebrzą - Schrony z 1940 roku (radzieckie),
• FS – Piątnica k/Łomży - Carskie forty z XIX w.
• MW – Augustów - Muzeum 1 Pułku Ułanów Krechowieckich,
• MW – Białystok - Muzeum Wojska Polskiego,
• MW – Osowiec - Muzeum Twierdzy Osowiec,
• MW – Suwałki - Muzeum Historii i Tradycji Żołnierzy Suwalszczyzny.

11. Województwo Pomorskie.

• TW – Gdańsk
• LU – Wał Pomorski - odcinek północny Wałcz-Szczecinek- Biały Bór,
• SF – Darłowo - tzw. Chiński Mur,
• SF – Gdańsk - Fort Grodzisko,
• SF – Hel - Forty z 1939 roku,
• SF – Kępa Oksywska - Forty obronne z 1939 roku,
• SF – Łeba - Pozostałości poligonu V-1, V-2,
• SF – Westerplatte - Ruiny fortyfikacji z 1939 roku,
• SF – Ustka - Pozostałości fortów bojowych,
• MW – Gdańsk - Muzeum Twierdzy Wisłoujście,
• MW – Gdynia - Muzeum Marynarki Wojennej,
• MW – Gdynia - Muzeum na okręcie „Błyskawica”,
• MW – Hel - Muzeum Wojskowe,
• MW – Malbork - Muzeum Wojskowe,
• MW – Westerplatte - Muzeum Wartowni Nr.1,
• TP – Mechowo k/Pucka - Trasa podziemna w grotach.

12. Województwo Śląskie.

• LU – Obszar Warowny „Śląsk”: Tąpkowice - Bobrowniki - Bytom - Łagiewniki - Ruda Śląska - Godula - Ruda Śląska - Orzegów - Ruda Śląska - Wirek - Mikołów - Jamna.
• LU – Niemiecka Linia Obrony Zagłębia Górnośląskiego: Miedary - Zbrosławice - Zabrze - Nieborowice - Pilchowice,
• FS – Bytom - Łagiewniki- schron bojowy z 1939 r.,
• FS – Krzyżowa k/Jeleśni - Rygiel obronny z 1939 roku,
• FS – Sosnowiec - Forty obronne z 1939 roku,
• FS – Węgierska Górka - Forty obronne z 1939 roku,
• MW – Będzin - Muzeum Wojskowe,
• MW – Częstochowa - Muzeum Wojskowe (Arsenał na Jasnej Górze),
• MW – Dobieszowice-Wesoła - Muzeum Fortyfikacji,
• MW – Tarnowskie Góry - Muzeum Wojskowe,
• TP – Rybnik- Niewiadom - Zabytkowa Kopalnia „Ignacy”,
• TP – Tarnowskie Góry - Kopalnia srebra i ołowiu,
• TP – Tarnowskie Góry - Sztolnia czarnego pstrąga,
• TP – Zabrze - Skansen podziemny „GUIDO”,
• TP – Zabrze - Skansen „Królowa Luiza”.

13. Województwo Świętokrzyskie.

• MW – Skarżysko Kamienna - Muzeum im. Orła Białego,
• TP – Chęciny - Jaskinia Raj,
• TP – Krzemionki k/ Ostrowca - Kopalnia krzemienia pasiastego,
• TP – Opatów - Dawne piwnice kupieckie,
• TP – Sandomierz - Trasa turystyczna.

14. Województwo Warmińsko-Mazurskie.

• TW – Giżycko - Twierdza Boyen,
• LU – Wincenty, Świdry - Linia „Ost Wall”,
• FS – Bakłarzewo - Skansen fortyfikacyjny,
• FS – Gierłoż - Schrony sztabowe „Kwatery Hitlera”,
• FS – Gołdap - Schrony i kompleks fabryczny V-2,
• FS – Kolno - Schrony bojowe,
• FS – Kruklanki - Linia schronów GRU,
• FS – Mamerki - Schrony sztabowe DWLąd. III Rzeszy,
• FS – Martjany - Schrony bojowe GRU,
• FS – Pisz - Niemieckie schrony bojowe,
• FS – Pozezdrze - Schrony sztabowe Himmlera,
• FS – Radzieje - Schrony sztabowe Hansa Lemersa,
• FS – Szeroki Bór - Schrony sztabowe Geringa,
• MW – Gierłoż - Muzeum Wojskowe,
• MW – Grunwald - Muzeum Bitwy Grunwaldzkiej,
• MW – Stębark - Muzeum Wojskowe.

15. Województwo Wielkopolskie.

• TW – Poznań
• LU – Kalisz - Kaliska Linia Maginota (wokół Kalisza)
• FS – Poznań - Cytadela,
• FS – Poznań - Fort „Colombo”,
• FS – Poznań - Fort VII,
• FS - Poznań - Fort VIII,
• FS – Poznań - Schrony plot. – Dworzec Główny PKP,
• MW – Kórnik - Muzeum Wojskowe,
• MW – Krotoszyn - Muzeum Wojskowe,
• MW – Lednogóra - Muzeum Wojskowe,
• MW – Lipka - Muzeum Wojskowe,
• MW – Poznań - Muzeum Wojska Polskiego na Cytadeli,
• MW – Poznań - Muzeum Wojskowe „Armii Poznań”,
• MW – Poznań - Wielkopolskie Muzeum Wojskowe,
• MW – Poznań - Wagon pancerny (pociąg ratowniczy ul. Kolejowa).

16. Województwo Zachodnio-Pomorskie.

• TW – Kołobrzeg
• TW – Świnoujście - Twierdza Morska - trzy forty pruskie
• LU – Świnoujście – Międzyzdroje - 11 Batalionowy Rejon Umocniony
• FS – Biały Bór - Schrony bojowe,
• FS – Borne Sulinowo - Schrony na poligonie,
• FS – Kołobrzeg - Pruskie forty artyleryjskie,
• FS – Młyniska - Fort twierdzy Kostrzyn,
• FS – Police - Schrony plot. fabryki,
• FS – Świnoujście - Bateria „Goeben”
• FS – Świnoujście - Bateria Strand
• FS – Świnoujście - Bateria Forst
• FS – Świnoujście - Bateria Mielin
• FS – Świnoujście - Bateria Przytór
• FS – Świnoujście - Bateria Parkowa
• FS – Świnoujście - Schrony baterii nadbrzeżnej i pdesant.
• FS – Świnoujście - Pruskie forty artyleryjskie,
• FS – Zalesie - Pozostałości wyrzutni V-3,
• MW – Cedynia - Muzeum Wojskowe,
• MW – Czelin - Muzeum Wojskowe,
• MW – Gozdowice - Muzeum Wojskowe,
• MW – Kołobrzeg - Muzeum Oręża Polskiego,
• MW – Koszalin - Muzeum Wojskowe,
• MW – Mirosławiec - Muzeum Wału Pomorskiego,
• MW – Siekierki - Muzeum Wojskowe,
• MW – Wałcz - Muzeum Wojskowe,
• MW – Zdbice - Muzeum Wojskowe.